تشویق به رانندگی فردی که مهارت ندارد [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر کسی به دیگری که مهارت در رانندگی ندارد، او را پشت فرمان برای رانندگی قرار دهد، در صورت بروزحادثه چه کسی ضامن است؟

پاسخ :

راننده اگر عاقل و بالغ بوده مسئول خسارت است و فرد دیگر که او را تشویق کرده گناه کرده و مستحق تعزیر است.

حکم ضمان مشتری در صورت تلف جنس در زمان امتحان کردن آن [موجبات ضمان ]

پرسش : چنانچه مشتری از صاحب مغازه مطالبه نماید که جنسی را به او بدهد تا آن را ببیند و اگر موردپسند قرار گرفت آن را خریداری نماید اما جنس از بین برود، ضامن می‌باشد؟

پاسخ : اگر مالى را از فروشنده بگيرد تا آن را درست ببيند و اگر پسنديد بخرد، اگر آن مال تلف شود در صورت کوتاهی عوض آن را به صاحبش بدهد و اما اگر کوتاهی نکرده، ضامن نمی‌باشد.

حکم ضمان راننده مأمور در صورت غرق شدن خودرو و سرنشینان [موجبات ضمان ]

پرسش : در منطقه جنگى، سربازی که راننده نفربر بوده به همراه مافوقش نفربرى را در آب عمیق شستشو می‌داده‌اند، ولی موتور نفربر به علّتى خاموش شده و نفربر زیرآب می‌رود و تعدادى سرباز که روى آن بوده‌اند خود را در آب پرتاب می‌کنند ولى دو نفر آن‌ها غرق می‌شوند. راننده تأکید دارد که مافوق من دستور داده و شخص مافوق منکر است. حال سؤال این است که با توجّه به این‌که غرق شوندگان ملزم به سوارشدن نبوده‌اند و قبل از زیرآب رفتن خود را در آب انداخته‌اند، آیا راننده ضامن است؟

پاسخ : چنانچه نفربر را براى شستشو می‌برده و همه می‌دانسته‌اند و بعضى به میل خود سوار آن شده‌اند یا باقی‌مانده‌اند، راننده ضامن نیست و همچنین اگر ماندن آن‌ها روى نفربر موجب نجات آن‌ها می‌شده و آن‌ها عجله کرده‌اند و خود را به آب پرتاب کرده‌اند، باز راننده ضامن نیست. ادّعاى راننده مبنى بر این‌که مافوق دستور داده، درحالی‌که طرف منکر باشد هیچ فایده‌ای ندارد حتّى اگر منکر هم نباشد باز مسؤولیت او را از بین نمی‌برد.

ضمان خسارت وارده به ملک همسایه براثر جریان آب ناودان [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر براثر جارى شدن آب از ناودان ملک به دیوار ملک دیگری به ملک دیگری ضرری وارد گردد، آیا خسارت بر عهده صاحب‌خانه که آب ناودان او بر روی دیوار دیگری ریخته شده است؟ و درصورتی‌که کارشناسى براى تشخیص مسئله بیاورند و برای این امر نیز هزینه‌ای بپردازد این هزینه بر عهده کیست؟

پاسخ : اگر دو طرف پیشنهاد کارشناس کرده‌اند خرج کارشناسى بر عهده هر دو می‌باشد و نسبت به خسارت، اگر خانه صاحب ناودان قبلاً ساخته‌شده و مطابق عرف و عادت بوده، خسارتى بر عهده او نیست.

حکم ضمان اسباب متعدد در خسارت واحد [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر چند سبب در فاصله زمانى متفاوت و یا با فاصله زمانى هماهنگ باعث ورود خسارت مالى یا معنوى به فردى شود، از دیدگاه فقهى چه راه حلّى در کشف مسئول اصلى و نحو تقسیم جبران خسارت بین اسباب وجود دارد؟

پاسخ : هرکدام از اسباب به مقدار تأثیرى که در پدید آمدن آن حادثه داشته ضامن هستند؛ و درصورتی‌که میزان تأثیر هر یک مشخص نباشد، نخست به کارشناسان مورداطمینان مراجعه می‌شود. اگر مشخص نشد، خسارت در بین همه آن‌ها به‌طور مساوى تقسیم می‌گردد.

ضمان در صورت تلف مال توسط دو نفر [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر یک نفر نفت یا مادّه محترقه دیگرى روى متاع شخصى بریزد و شخص دیگرى به آن کبریت بزند و آن مال تلف شود و هرکدام مدّعى است که دیگرى کبریت زده، تکلیف چیست و چه کسی ضامن است؟

پاسخ : درصورتی‌که معلوم شود یکى از آن دو نفر این کار را انجام داده‌اند و دلیلى بر اثبات مقصّر واقعى نباشد، ضمان در میان آن‌ها تقسیم می‌شود.

ضمان شکسته شدن ناخواسته ظروف مسجد [موجبات ضمان ]

پرسش : آیا شکسته شدن ظروف مسجد به‌طور ناگهانى مثلاً در حال پذیرایى عزاداران در ایّام محرم موجب ضمان می‌گردد؟

پاسخ : هرکس بشکند ضامن است مگر ضایعاتى که اجتناب‌ناپذیر است.

ضمان تلف شدن حیوانات همسایه براثر سم‌پاشی [موجبات ضمان ]

پرسش : شخصى زراعت می‌کند و مرغان خانگى روستا، تخم زراعت او را می‌چینند و با پایشان آن زراعت را خراب می‌کنند صاحب زراعت براى جلوگیرى از خراب شدن محصول و دانه‌ها توسط مرغان، دانه را زهرآلود کرده و پاشیده و مرغان از آن دانه‌ها خورده و مرده باشند و این در حالی بوده که صاحب زراعت صاحب مرغان را از سم‌پاشی دانه‌ها باخبر کرده است حال آیا صاحب زراعت با این کار ضمان مرغ‌هایی که براثر خوردن زراعت تلف می‌شوند می‌باشد؟

پاسخ : اگر راهى براى جلوگیرى جز این راه نباشد و به صاحبان مرغ اعلان کند مانعى ندارد و ضامن نیست.

سوزاندن و قطع بی‌جهت درختان [موجبات ضمان ]

پرسش : آیا درختی که دارای جان و حیات است، سوزاندن و قطع آن موجب ضمان و گناه است؟

پاسخ : درصورتی‌که متعلق به دیگران باشد ضمان دارد در غیر این صورت نوعی انحراف و کار حرامی است.

ضمان در لطمات وارده در عملیات ورزشی [موجبات ضمان ]

پرسش : در بند سوّم مادّه 59 قانون مجازات اسلامی حوادث ناشى از عملیات ورزشى، مشروط بر این‌که سبب آن حوادث نقض مقررات مربوط به آن ورزش نباشد و این مقررات هم با موازین شرعى مخالفت نداشته باشد جرم محسوب نمی‌شود یعنى تحت آن شرایط یک فعل از حالت جرم بودن خارج می‌شود، مثلاً در ورزش فوتبال یک بازیکن به توپ ضربه‌ای می‌زند که به‌صورت بازیکن دیگر اصابت کرده و منتهى به جراحت یا شکستگى می‌گردد چنانچه قوانین و موازین آن ورزش رعایت شده باشد طبق قانون مذکور جرم نمی‌باشد آیا در این موارد موجب ضمان نمی‌گردد؟

پاسخ : با توجه به آنچه در سؤال مطرح می‌شود دلیل مسئله این است که هنگامی‌که افراد وارد بازى می‌شوند عملاً از یکدیگر نسبت به حوادثى که در طبیعت بازى احیاناً نهفته است و حتّى اگر طبق مقررات هم عمل کنند باز هم این حوادث پیش می‌آید، برائت ضمنى می‌جویند، شبیه برائتى که طبیب لفظاً یا عملاً از مریض می‌گیرد و این کار سبب برائت ذمّه او می‌شود.

ضمان خسارت وارده به گله‌ای که چوپانشان کودک است [موجبات ضمان ]

پرسش : در بعضى جاها مرسوم است که گوسفندان روستا را هر خانه به‌نوبت به چراگاه می‌برند و بعضى خانواده‌ها در روز نوبت خود کودکان را روانه می‌کنند حال اگر زمانی که کودکان چوپان گله باشند گرگ بعضى از گوسفندان را بخورد، چه کسی ضامن این خسارت می‌باشد؟

پاسخ : چنانچه قراردادى داشته‌اند یا رسم در محل چنان بوده که به همراه گوسفندان افرادى فرستاده می‌شدند که از عهده جلوگیرى از خطر گرگ برآیند، تاوان بر ذمّه هرکسى است که خلاف قرارداد یا رسم محل عمل کند.

ضمان نجات‌غریق با امتناع از نجات شخص غریق [موجبات ضمان ]

پرسش : درصورتی‌که نجات‌غریق که وظیفه امداد دارد از نجات شخص غریق امتناع ورزد و آن شخص غرق شود، آیا مسئولیتی متوجّه او خواهد بود؟

پاسخ : اگر نجات‌غریق مسئولیت مراقبت را پذیرفته و محل مسئولیت او در جاى خطرناکى است و مردم با اعتماد به او، وارد استخر یا دریا می‌شوند اگر کوتاهى کند مسئول است.

ضمان در صورت زمینه‌سازی ارتکاب جرم [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر کسى جهت زمینه‌سازی ارتکاب جرم، با خوراندن مسکرات، یا آنچه موجب زوال عقل می‌شود، سبب بروز جنایتى شود، آیا ضامن است؟ اگر در این خصوص خودش تلف شود، آیا خونش هدر است؟

پاسخ : درصورتی‌که این کار را به‌منظور تحقّق جنایتى کرده، یا می‌دانسته که این عمل غالباً سبب بروز جنایت می‌شود، هرچند نیّت آن را نداشته، ضامن است؛ و در مورد خودش، خونش هدر می‌باشد.

ضمان خسارت منجر به مردودی دانش‌آموز در محیط آموزشی [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر آموزگارى در تصحیح اوراق امتحانى، یا مسؤولین مدرسه در انتقال نمرات سهل‌انگاری نمایند و براثر این سهل‌انگاری دانش‌آموزى مردود گردد، آیا آموزگار یا مسئول مربوطه نسبت به خسارات مادّى و معنوى دانش‌آموز در طول یک سال عقب‌افتادگی ضمانتى دارند؟

پاسخ : ضامن هستند.

ضمان اعمال کسی که شرب خمر کرده [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر شخصى مبادرت به شرب خمر کند آیا بعد از برطرف شدن مستی ضامن اعمال خود می‌باشد؟

پاسخ : کسی که شرب خمر کرده اعمالى که در حال مستى انجام می‌دهد در برابر آن مسئول است.

ضمان در رها کردن دست غریق [موجبات ضمان ]

پرسش : شخص الف در حال غرق شدن و مرگ حتمی بوده و شخص ب به‌قصد نجات او دستش رامی‌گیرد؛ اما در بین راه عمداً او را رها می‌کند تا شخص الف بمیرد و شخص الف با رها شدن غرق می‌گردد حال آیا مسؤولیتی متوجه شخص ب می‌باشد؟

پاسخ : آری، او مسئول مرگ آن شخص می‌باشد مگر اینکه احساس خطر برای خود کند و مجبور به رها ساختن او باشد.

حکم ضمان در صورت اجتماع سبب و مباشر در وقوع جرم [موجبات ضمان ]

پرسش : در اجتماع سبب و مباشر، درصورتی‌که هر دو به‌طور مساوى مقصّر باشند، آیا می‌توان هر دو را مسئول و محکوم نمود؟ یا باوجود مباشر، نمی‌توان سبب را مسئول دانست و سبب صرفاً درجایی مسئول است که اقوی از مباشر باشد؟

پاسخ : معیار در مسئله سبب و مباشر اقوائیّت است. اگر سبب اقوی باشد استناد به او داده می‌شود و اگر مباشر اقوی باشد استناد به او داده می‌شود و اگر مساوى باشند هر دو ضامن هستند.

ضمان فوت براثر استرس ناشی از مشاجره [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر یکى از طرفین در حین مشاجره به علّت استرس ناشى از مشاجره سکته قلبى نموده و فوت نماید آیا در صورت تشخیص پزشکى قانونى، می‌توان عامل آن را به دیه محکوم نمود؟ آیا عامل مشاجره که موجب عصبانیت و سکته گردیده، مباشر در قتل است، یا این‌که به میزان تأثیر عمل (به استناد نظر پزشکى قانونى) باید دیه بدهد؟

پاسخ : اگر عامل مشاجره و فشار روحى شخص متوفی بوده، یا عوامل بیرونى اثر داشته، کسى ضامن نیست ولى اگر از قرائن حسی یا قول اهل خبره معلوم شود که طرف مقابل عامل این کار بوده، به نسبت تأثیر ضامن است.

ضمان در صورت عدم جلوگیری زیان‌دیده از پیشرفت خسارت [موجبات ضمان ]

پرسش : آیا شخص زیان‌دیده، در صورت آگاهى و توانایى، مکلّف است از ادامه خسارت جلوگیرى نماید؟ درصورتی‌که جواب مثبت باشد و این کار را نکند، آیا زیان زننده ملزم به جبران خسارتى که زیان‌دیده، می‌توانسته از آن جلوگیرى کند می‌باشد؟

پاسخ : درصورتی‌که شخص خسارت‌دیده بتواند جلو پیشرفت خسارت را بگیرد و عمداً این کار را نکند، پیشرفت خسارت مستند به خود اوست و آن شخص که ایجاد خسارت کرده در مقابل پیشرفت ضامن نیست.

ضمان در آتش‌سوزی منجر به قتل توسط کودک [موجبات ضمان ]

پرسش : کودکى جهت روشن نمودن آتش، کلیّه وسایل ازجمله کاغذ، کبریت و بنزین را فراهم نموده و بنزین را روى کاغذها ریخته و مبادرت به کشیدن کبریت نموده که در اثر وزش باد خاموش می‌شود. آن کودک به دلیل در دست داشتن ظرف بنزین، از کودک دیگرى درخواست می‌کند که کبریت را روشن کند و با زدن کبریت توسّط آن کودک دیگر و ایجاد اولین جرقّه، بنزین‌های از قبل ریخته شده که در هوا متصاعد بوده آتش‌گرفته و به ظرف بنزین که در دست کودک اول بوده سرایت می‌کند و او از ترس، ظرف مشتعل را به‌طرف کودک ثالثى که در نزدیکى آتش نشسته بوده پرتاب می‌کند. بنزین به‌صورت وى ریخته و باعث سوختگى و نهایتاً فوت وى می‌شود حال چه کسی در این حادثه ضامن می‌باشد؟

پاسخ : درصورتی‌که تمام آن‌ها نابالغ، یا تمام آن‌ها بالغ باشند، کودکى که ظرف مشتعل را پرتاب کرده و سبب سوختن دیگرى شده، ضامن است.

ضمان غرق شدن در دریاچه شخصی دیگران [موجبات ضمان ]

پرسش : مؤسسه‌ای اقدام به ایجاد دریاچه‌ای براى پرورش ماهى نموده و به علّت عدم موفقیت در این کار، دریاچه را بدون حفاظ و ایجاد حصار و نصب تابلوى شنا ممنوع رها کرده است. چند تن از جوانان براى شنا به آن دریاچه رفته که یکى از آن‌ها غرق می‌گردد. آیا مؤسسه مذکور ضامن پرداخت دیه آن جوان می‌باشد؟

پاسخ : هرگاه غرق‌شدگان افراد بالغ و عاقلى بوده‌اند، کسى ضامن خون آن‌ها نیست.

ضمان در تنبیه بدنی در مدارس [موجبات ضمان ]

پرسش : معلمین مدارس گاهى از اوقات مجبور می‌شوند، جهت نظم کلاس و یادگیرى بیشتر بچه‌ها، آن‌ها را تنبیه کنند، البتّه لازم به ذکر است که با حفظ مراتب تنبیه، یعنى تذکّر، نگاه تند، تهدید به دادن نمره کم و امثال‌ذلک می‌باشد و درنهایت مجبور به زدن آن‌ها می‌شوند که این زدن ممکن است در دست یا بدن آن‌ها سرخى و کبودى ایجاد کند، سؤال این است که آیا حرمت یا ضمانتى در کار است؟

پاسخ : باید حتّى الامکان از تنبیه بدنى صرف‌نظر کرد و در صورت ضرورت باید با اجازه خاص یا عام ولی کودک باشد و کارى که سبب دیه شود انجام ندهند و درصورتی‌که موجب دیه گردد ضامن می‌باشد و به‌طورکلی با توجّه به آثار منفى تنبیه بدنى تا ممکن است باید از آن پرهیز کرد.

ضمان در نابود کردن فیلم‌ها و وسایل فساد [موجبات ضمان ]

پرسش : آیا می‌توان این نوارهاى ویدیویى و وسایلى مثل آنتن ماهواره و مانند آن که منشأ فساد می‌باشد را به دلیل این‌که فرهنگ اسلامى ما را از بین می‌برد، نابود کرد و در صورت نابودی کسی که نابود می‌کند ضامن می‌باشد؟

پاسخ : البتّه وسایل فساد را می‌توان نابود کرد و سبب ضمان نمی‌شود. ولى افراد مجاز نیستند خودسرانه این کار را انجام دهند چون سبب هرج‌ومرج می‌شود. بلکه باید طبق برنامه و ضوابط و زیر نظر حاکم شرع و مسؤولین ذی‌ربط، انجام شود.

حکم ضمان در حیوان موطوئه [موجبات ضمان ]

پرسش : فردی چندین سال قبل با حیوان فرد دیگر، عمل نامشروع انجام داده است و صاحب حیوان آن را فروخته و قیمت آن را گرفته و مصرف کرده و معلوم نیست حیوان کجاست، مرده است یا زنده، اکنون با گذشت زمان، متوجّه شده و در مقام توبه برآمده و سؤال آیا قیمت آن حیوان را به صاحب یا ورثه آن ضامن است یا خیر؟ در صورت ضمان، مأکول الّلحم بودن مرسومى حیوان مثل گوسفند و بز و غیره یا مأکول الّلحم مرسومى نبودن آن مثل اسب و الاغ و غیره در حکم فرق می‌کند یا خیر؟

پاسخ : با توجه به آنچه در سؤال بیان شد ضامن است و باید قیمت آن را بپردازد و در هر دو صورت باید قیمت آن را به صاحبش بدهد ولى در صورت دوّم اگر حیوان پیدا شود آن را به شهر دیگرى ببرند و بفروشند پول آن متعلّق به فاعل است.

ضمان در صورت ارائه گزارش نادرست [موجبات ضمان ]

پرسش : آيا ارائه گزارش و اطّلاعت و آمار نادرست موجب ضمان می‌گردد؟

پاسخ : در مواردى كه خسارتى به بار آورد موجب ضمان است.

ضمان در صورت اسراف در مصرف آب به جهت وسواس [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر کسی در مصرف آب زیاده‌روی کند و هر چه تلاش کند نتواند جلوى این کار زشت را بگیرد به همین جهت همواره با شوهرم مشاجره داشته باشد و همسر بگوید: «گذشته از این‌که کار حرامى انجام مى‌دهى و ضامن هستى، من که شوهر تو هستم راضى به عمل تو نیستم». آیا کار آن فرد حرام و موجب ضمان است؟

پاسخ : باید سعى کند به مقدار متعارف آب مصرف کند. اگر بیش از آن باشد و همسرش راضى نباشد، حرام و موجب ضمان است.

ضمان خسارات انجام کاری خلاف قانون برای محافظت از مزرعه [موجبات ضمان ]

پرسش : شخصى براى حفاظت از مزرعه‏اش در قبال حيوانات وحشى، دورتادور آن را سیم‌خاردار مى‏كشد و از برق‌کاری مى‏خواهد كه سيمى را از شبكه برق سرتاسری به سیم‌خاردار مزبور وصل كند، كه با كليدى سيم مزبور متّصل به برق شود و در مزرعه‏اى پايين‏تر كشاورزى مشغول آبيارى بوده كه ناگهان متوجّه قطع جريان آب مى‏شود. او براى پيدا كردن علّت قطع آب به‌طرف سرچشمه به راه مى‏افتد و چون مى‏بايست از مزرعه شخص اوّل بگذرد، پايش به سیم‌خاردار برخورد مى‏كند و در اثر برق‌گرفتگی مى‏ميرد. صاحب مزرعه در دادگاه اعلام مى‏دارد كه من به صاحبان مزارع اطراف و ازجمله كشاورز مزبور، هشدار داده بودم كه شب‌هنگام سیم‌خاردار دور مزرعه برق‏دار است. از طرف ديگر شبكه برق منطقه‏اى اعلان مى‏كند كه برق برق‏كشى مزرعه خلاف قانون و بدون اجازه ما بوده است. لطفاً بفرماييد چه كسى ضامن خون كشاورز متوفی است؟

پاسخ : درصورتی‌که اتّصال سیم‌خاردار مزرعه به برق برخلاف قانون و عرف محل و در مسير عبور و مرور همسايگان بوده، صاحب مزرعه ضامن است.

ضمان معرف در قبال پرداخت نشدن اقساط [موجبات ضمان ]

پرسش : اگر فرد الف فرد ب را جهت ضمانت به شخص ج معرفی نماید و شخص ج به اعتبار فرد الف بدهی شخص ب را ضمانت نماید و بعد بدهکار بدهی خود را پرداخت نکند آیا شخص معرف ضامن است؟

پاسخ : شخص معرف ضامن است

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی