کتاب امر به معروف و نهی از منکر - جلسه 063 - 99/09/16

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی

صفحه کاربران ویژه - خروج
مرتب سازی بر اساس
 

کتاب امر به معروف و نهی از منکر - جلسه 063 - 99/09/16

بحث در شرط چهارم از شرایط امر به معروف و نهی از منکر است که آخرین شرط می باشد

موضوع عام: امر به معروف و نهی از منکر

موضوع خاص: شرطیت عدم مفسده در انجام منکر و ترک معروف

موضوع اخص: توضیح شرطیت عدم مفسده

بحث در شرط چهارم از شرایط امر به معروف و نهی از منکر است که آخرین شرط می باشد.

امام قدس سره می فرماید:

الشرط الرابع أن لا يكون في إنكاره مفسدة.[1]

یعنی امر به معروف و نهی از منکر واجب است مگر اینکه مفسده ای داشته باشد که به سبب آن مفسده و ضرر باید امر و نهی را ترک کرد.

البته امام قدس سره فقط به نهی از منکر اشاره می کند ولی بهتر بود که امر به معروف را هم اضافه می فرمود.

اقوال علماء:

این شرط بین علماء اعلام مورد اتفاق است و تعبیر به لا خلاف می کنند که می تواند بیانگر این باشد که جمعی نیز آن را متعرض نشده اند.

صاحب جواهر می فرماید: والرابع أن لا يكون في الإنكار مفسدة ، فلو علم أو ظن (توجه شود که ایشان به «ظن» نیز اشاره می کند) توجه الضرر إليه أو إلى ماله أو إلى عرضه أو إلى أحد من المسلمين (چه به او منتسَب باشند یا نباشند) في الحال أو المآل سقط الوجوب بلا خلاف أجده فيه كما اعترف به بعضهم.[2]

مرحوم اردبیلی در مجمع الفائدة و البرهان بعد از ذکر این شرط می نویسد: والظاهر عدم الخلاف فيه.[3]

صاحب جامع المدارک نیز می فرماید: فلو علم أو ظن توجه الضرر إليه أو إلى ماله أو إلى عرضه أو إلى أحد من المسلمين في الحال أو المآل سقط الوجوب بلا خلاف ظاهرا.[4]

همچنین مشاهده نکردیم کسی مخالفت کند هرچند ما فی الجملة مخالفتی داریم.

دلیل مسأله:

صاحب جواهر به چند دلیل اشاره کرده است:

یکی استدلال به قاعده ی لا ضرر است که بر اطلاقات امر به معروف و نهی از منکر حاکم است و بر آنها مقدم می باشد. ضرر در اینجا اطلاق دارد و هر نوعی ضرری چه بر نفس و مال باشد و غیر آن را شامل می شود.

دلیل دیگری که ایشان ذکر می کند قاعده ی «لا حرج» و اینکه خداوند اراده ی یسر و عدم عسر کرده است. اگر امر به معروف و نهی از منکر مفسده ای داشته باشد این موجب می شود که حرجی باشد.

همچنین تمسک به سهلة و سمحة بودن شریعت که به همان نفی حرج و اراده ی یسر بر می گردد.[5]

اضافه می کنیم: ممکن است عموماتِ امر به معروف و نهی از منکر از جایی که ضرر دارد منصرف باشد.

اضافه بر آن طائفه ای از روایات هم بر این مسأله دلالت دارد:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ... وَ سُئِلَ عَنِ الْحَدِيثِ الَّذِي جَاءَ عَنِ النَّبِيِّ ص- إِنَ‌ أَفْضَلَ‌ الْجِهَادِ كَلِمَةُ عَدْلٍ عِنْدَ إِمَامٍ جَائِرٍ مَا مَعْنَاهُ قَالَ هَذَا عَلَى أَنْ يَأْمُرَهُ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ‌ (بعد از علم به معروف و منکر) وَ هُوَ مَعَ ذَلِكَ يَقْبَلُ مِنْهُ (و بداند که آن حاکم ظالم از او قبول می کند) وَ إِلَّا فَلَا (زیرا اگر امام جائر قبول نکند احتمال مفسده می رود. البته این احتمال هم هست که این روایت، مربوط به شرطیت عدم تأثیر باشد).[6]

این روایت از لحاظ مسعدة دارای مشکل است.

عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ يَحْيَى الطَّوِيلِ صَاحِبِ الْمُقْرِي‌ قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‌ إِنَّمَا يُؤْمَرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ يُنْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ مُؤْمِنٌ فَيَتَّعِظُ أَوْ جَاهِلٌ فَيَتَعَلَّمُ (تا اینجا مربوط به شرطیت تأثیر است) فَأَمَّا صَاحِبُ سَوْطٍ أَوْ سَيْفٍ فَلَا (زیرا احتمال مفسده و ضرر وجود دارد).[7]

سند این حدیث نیز به سبب یحی الطویل مشکل دارد ولی چون این روایات متضافر هستند و عمل اصحاب هم هماهنگ با آنهاست مشکلی ایجاد نمی شود.

عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ يَزِيدَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قَالَ لِي‌ يَا مُفَضَّلُ مَنْ تَعَرَّضَ لِسُلْطَانٍ جَائِرٍ فَأَصَابَتْهُ بَلِيَّةٌ (بلایی به او برسد) لَمْ يُؤْجَرْ عَلَيْهَا (زیرا نهی از منکر در اینجا به سبب مفسده نباید انجام شود) وَ لَمْ يُرْزَقِ الصَّبْرَ عَلَيْهَا (خدا به او صبر هم نمی دهد).[8]

عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ‌ عَنِ الرِّضَا ع‌ أَنَّهُ كَتَبَ إِلَى الْمَأْمُونِ مَحْضُ‌ الْإِسْلَامِ‌ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ (ظاهرا مأمون از حضرت خواست که خلاصه ی اسلام را برای او مرقوم نماید) إِلَى أَنْ قَالَ وَ الْأَمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيُ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاجِبَانِ إِذَا أَمْكَنَ‌ وَ لَمْ يَكُنْ خِيفَةٌ عَلَى النَّفْسِ.[9]

در عین حال، این روایات یک معارض دارد که منحصر به این یک روایت هم نیست:

عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ بِشْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عِصْمَةَ قَاضِي مَرْوَ عَنْ أَبِي‌ جَعْفَرٍ ع قَالَ: يَكُونُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ قَوْمٌ يَنْبُعُ فِيهِمْ قَوْمٌ مُرَاءُونَ يَنْفِرُونَ‌ (قومی هستند که در میان آنها قومی پیدا می شوند که ریاکار هستند و از حق فرار می کنند) وَ يَنْسُكُونَ‌ حُدَثَاءَ (تازه به دوران رسیده اند) سُفَهَاءَ لَا يُوجِبُونَ أَمْراً بِمَعْرُوفٍ وَ لَا نَهْياً عَنْ مُنْكَرٍ إِلَّا إِذَا أَمِنُوا الضَّرَرَ (امر به معروف و نهی از منکر را فقط در جایی که ایمن از ضرر باشد جایز می دانند) يَطْلُبُونَ لِأَنْفُسِهِمُ الرُّخَصَ وَ الْمَعَاذِيرَ (و دنبال این هستند که عذری پیدا کنند تا امر و نهی را ترک کنند) إِلَى أَنْ قَالَ هُنَالِكَ يَتِمُّ غَضَبُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ فَيَعُمُّهُمْ بِعِقَابِهِ.[10]

أَبِي عِصْمَةَ قَاضِي مَرْوَ شخص مجهولی است.

ظاهر این روایت این است که اگر احتمال ضرر هم باشد همچنان باید امر به معروف و نهی از منکر را انجام داد.

نقول: ظاهرا تعارضی در کار نیست و جمع بین این روایت و روایات سابقه این است که نباید به هر بهانه ای از امر به معروف و نهی از منکر فرار کرد. بله اگر ضرری وجود دارد نباید امر و نهی کرد ولی اگر احتمال ضرر، ضعیف باشد و صورت بهانه به خود بگیرد نباید امر و نهی را ترک نمود.

شاهد جمع این است که عرف وقتی این دو دسته روایات را کنار هم می گذارد به این جمع می رسد.

البته بحث ضرر در امر و نهی را نباید با چیزی مانند جهاد که ضرری است معارض دانست زیرا طبیعت جهاد ضرری است و لا ضرر در آن جاری نمی شود.

همچنین می گوییم: این مسأله در واقع داخل در مسأله ی تزاحم است زیرا امر به معروف و نهی از منکر دارای مصالحی است و گاه دارای ضررهایی هم هست. باید دید کدام یک اهم و اقوی است و ای بسا که امر به معروف و نهی از منکر هرچند دارای ضررهایی است ولی مصلحتش اقوی می باشد. مثلا مرکز شراب خواری ای هست که مفاسد متعددی ایجاد کرده است ولی اگر ما نهی از منکر کنیم ممکن است به ما اهانت کنند و یا درگیری فیزیکی رخ دهد ولی در عین حال، با نهی از منکر، درب آنجا تخته می شود در اینجا باید نهی از منکر را انجام داد.


[3] مجمع الفائدة و البرهان، مقدس اردبیلی، ج7، ص539.
پی نوشت:
  
    
تاریخ انتشار: « 1399/09/15 »
فهرست نظرات
*متن
*کد امنیتی http://makarem.ir
تعداد بازدیدکنندگان : 8244