الف) حقّ الطبع
سؤال 1539ـ لطفاً به دو سؤال زیر پاسخ دهید:
1ـ آیا حقوق مالکیّت هاى فکرى، مانند حقّ تألیف، ترجمه، طبع و اختراعات، شرعى است؟
2ـ راجع به انحصار تجارت در کالاهاى اساسى، فتواى حضرتعالى چیست؟
جواب 1 و 2: حقّ الطبع و حقّ التألیف، و همچنین حقّ استفاده از اختراعات، حقوق معتبرى است که تجاوز به آن جایز نیست. ولى انحصار در تجارت اگر مثلا از سوى یک کارخانه باشد که بگوید: «تولیدات خود را منحصراً در اختیار یک نماینده قرار مى دهد» اشکالى ندارد، و اگر منظور این باشد که شخص یا گروهى منحصراً حق فروش چیزى را داشته باشند، و دیگران نداشته باشند، چنین چیزى نامشروع است، مگر این که حکومت اسلامى روى مصالحى چنین چیزى را لازم و ضرورى بشمارد.
سؤال 1540ـ برخى از کتابها که در دانشگاهها به عنوان مرجع معرفّى مى شود، در کشورهاى دیگر به چاپ رسیده، و برخى ناشران دخلى کشور بدون رعایت حقّ چاپ (که در عرف بین الملل جزء حقوق ناشر شناخته شده، و در ابتداى کتابها به این موضوع تصریح گردیده،) این کتابها را چاپ کرده، و با قیمت کمتر در اختیار عموم قرار مى دهند. استفاده از این کتابها، یا نشریّات، در صورتهاى زیر چه حکمى دارد؟
الف) در رشته هاى فنّى استفاده از این منابع ضرورى، و عدم استفاده موجب مشقّت است. مخصوصاً که قیمت کتاب اصلى بسیار زیاد است.
ب) نویسندگان این کتابها لزوماً کافر، یا کافر حربى نیستند; یا حدّاقل ما اطّلاع نداریم.
ج) تا آنجا که مطّلع هستیم، کشور ما قانون حقّ چاپ را امضا نکرده است. اگر امضا کند، حکم چگونه خواهد بود؟
د) در صورتى که تهیّه این کتب حرمت داشته، تکلیف ما در قبال کتابهایى که قبلا تهیّه کرده ایم چیست؟
هـ) این حربه به عنوان اهرمى سیاسى علیه کشورهاى اسلامى استفاده مى شود، امّا با توجّه به این که نویسندگان این کتابها بعضاً دانشمندان بى طرفى هستند، که به تحصیل علم مشغولند در صورتى که استفاده از این کتابها مجاز باشد، تکلیف ما در برابر شخص نویسنده چیست؟
جواب: حقّ التألیف یک حقّ عقلایى و شرعى است، و باید آن را رعایت کرد.
مگر این که طرف جزء کفّار حربى، یا کمک آنها باشد. در غیر این صورت، شخصى که آن را چاپ کرده، کار حرامى انجام داده، و شرعاً مدیون و بدهکار مؤلّف است.
سؤال 1541ـ اگر یک اثر علمى و هنرى در مسابقات علمى، ادبى مشمول دریافت جایزه گردد، و در حال حاضر دسترسى به مؤلّف آن ممکن نباشد، یا فوت نموده باشد، این جایزه متعلّق به چه کسى است؟ آیا ناشرى که امتیاز چاپ کتاب را گرفته، در جایزه سهیم مى باشد؟
جواب: جایزه به ورثه او مى رسد، و در صورتى ناشر شریک در آن خواهد بود که جایزه تنها تعلّق به متن کتاب نگرفته باشد، بلکه کیفیّت نشر آن نیز مشمول جایزه شده باشد.
سؤال 1542ـ تکثیر نشریّات و کتب علمى متعلّق به دیگران، به همان زبان و شکلى که چاپ شده، و به قصد فروش و بهره بردارى مادّى از طریق چاپ و عکس بردارى چه حکمى دارد؟ حذف یا تغییر نام مؤلّف در چاپ اثر چگونه است؟
جواب: حقّ تألیف، و همچنین حقّ نشر، از حقوق عقلائیّه است، و عدم رعایت آن، در عرف عقلا ظلم محسوب مى شود; بنابراین حرام است. و اگر نام مؤلّف تغییر داده شود، علاوه بر گناه ناشى از ظلم متضمّن گناه ناشى از دروغ نیز مى باشد.
سؤال 1543ـ آیا حقّ طبع و نشر، شرعى و قابل تملّک و نقل و انتقال است؟
جواب: آرى، حقّ طبع و نشر شرعى است. و قابل واگذارى با عوض یا بدون عوض مى باشد.
سؤال 1544ـ آیا شرعاً مى توان مطالب سخنرانى فردى را ضبط یا یادداشت نمود، یا خطبه ها و موعظه ها و دروسى که استاد تدریس مى کند را جمع آورى کرد، و بدون ذکر مآخذ و منابع، و بدون اجازه صاحب اثر، آن را انتشار داد؟ اموالى که از این راه به دست مى آید، چه حکمى دارد؟
جواب: اشکال دارد.
سؤال 1545ـ آیا از نظر شما حق تألیف، حقّى مشروع و قابل واگذارى است؟
جواب: حق تألیف از حقوق عقلائیّه است، که شارع مقدّس بر اساس عمومات کتاب و سنّت آن را امضا نموده است، زیرا در عرف عقلا، عدم رعایت آن نوعى ظلم محسوب مى شود، و قابل واگذارى است.
سؤال 1546ـ آیا مى توان تمام یا بخشى از کتابى که از بازار خریدارى شده را بدون اجازه مؤلّف به صورت نرم افزار کامپیوترى درآورد؟ در صورتى که پولى در مقابل عرضه این برنامه گرفته نشود، چه حکمى دارد؟
جواب: باید از مؤلّف آن کتاب، در صورتى که در قید حیات است، و از ورثه او اگر رحلت کرده، اجازه بگیرد. این در صورتى است که نرم افزار را براى انتشار تهیّه کند; نه براى استفاده شخصى.
ب) کپى رایت
سؤال 1547ـ آیا مى توان برنامه هاى کامپیوترى، که توسّط مسلمانان یا کفّار غیر ذمّى تولید شده، را بدون جلب رضایت صاحبان اصلى آن تکثیر کرد؟
جواب: تمام افرادى که جان و مال آنها محترم است، حقّ امتیازات آنها نیز محترم است.
سؤال 1548ـ آیا در ضمن فروش برنامه هاى کامپیوترى مى توان شرط عدم تکثیر کرد؟ آیا نوشتن این شرط در ابتداى این برنامه ها کفایت مى کند، یا باید لفظاً و به هنگام فروش گفته شود؟
جواب: شرط در ضمن معامله به هر صورت باشد تفاوت نمى کند. بلکه همان گونه که در بالا گفته شد، بدون شرط نیز تکثیر جایز نیست.
سؤال 1549ـ آیا استفاده از برنامه هاى کاربردى کامپیوترى دیگران جهت تولید نرم افزارهایمان، و فروش برنامه هاى جدید مستلزم جلب رضایت و اذن آنها مى باشد؟
جواب: از جوابهاى بالا معلوم شد.
سؤال 1550ـ سؤالى در رابطه با کپى کردن، یا به اصطلاح رایت، CD هاى کامپیوترى دارم. توضیح این که: برنامه هاى کامپیوترى اعم از فیلم، برنامه هاى آموزشى و سرگرمى، که امروزه ساخته مى شود، آنها را روى قطعه اى به نام CD ، و یا دیسکت کامپیوترى پیاده مى کنند. و شخص با صرف هزینه اى بعضاً گزاف اقدام به ساختن برنامه کامپیوترى مى نماید. پس از ساختن برنامه، شخص برنامه ساز به چند صورت ممکن است عمل کند:
الف) روى خود برنامه کارى انجام مى دهد، که به اصطلاح برنامه قفل شود، و نتوان از آن کپى برداشت، و فقط با CD اصلى بتوان از برنامه استفاده کرد. امّا جدیداً با یک سرى ترفندها مى توان قفل را شکست، و از CD اصلى کپى کرد.
ب) بر روى برنامه قفل نگذارد، امّا اعلام دارد که حقّ چاپ و تکثیر ممنوع است.
ج) نه قفل بگذارد، و نه اعلام کند که چاپ و تکثیر ممنوع است، و به عبارتى اعلام موضع نکند. با توجّه به این توضیحات لطفاً بفرمایید:
1ـ آیا شخص برنامه ساز مى تواند چنین حقّى را از خریدار CD یا دیسکت سلب کند؟ و در صورتى که جواب مثبت است، آیا این حق فقط براى برنامه ساز مسلمان است، یا غیر مسلمان و مجهول المذهب نیز همین حکم را دارد؟
جواب: کسى که برنامه اى را مى سازد بدون رضایت او نمى توان از آن کپى کرد، مگر این که از کفّار حربى باشد.
2ـ آیا مى توان گفت: «اگر براى استفاده شخصى باشد اشکال ندارد; اما اگر کپى بردارى را منبع کسب خود قرار دهد اشکال دارد.»؟
جواب: فرقى نمى کند.
3ـ آیا نوار کاست و نوارهاى ویدویى، حکم CD هاى کامپیوترى را دارند؟
جواب: آرى نوار کاست و ویدئو نیز حکم بالا را دارند.
ج) حقّ الاختراع
سؤال 1551ـ آیا مخترع نسبت به اختراع خود داراى حقّ خاصّى است، به گونه اى که دیگران نتوانند از آن الگو بردارى و مونتاژ نمایند؟
جواب: آرى، اختراع نیز با شرایط خاصّى در عرف عقلا، حقوقى براى مخترع مى آورد که رعایت آن شرعاً واجب است.
د) حقّ همسایه
سؤال 1552ـ احداث درب به سمت ملک غیر، در ملک و دیوار اختصاصى، امّا بدون قصد عبور از ملک غیر، چه حکمى دارد؟ در صورتى که قصد عبور داشته باشد، آیا مى توان مالک را فقط به عدم عبور (مثلا با گذاشتن مانع) ملزم نمود، یا مى توان وى را به قلع درب احداثى الزام کرد؟ در این صورت هزینه قلع آن در، و ترمیم دیوار بر عهده کیست؟
جواب: جایز نیست، و باید به طور کلّى بسته شود، و هزینه آن بر عهده کسى است که در را نصب کرده است.
سؤال 1553ـ زید و عمرو هر دو خانه مستقلّى دارند، ولى دیوار این خانه ها در یک سمت مشترک است. اکنون زید قصد دارد خانه خود را بکوبد و از نو بسازد. لطفاً در این مورد به سؤالات زیر پاسخ دهید:
1ـ اگر بر اثر این کار خسارتى به ساختمان عمرو وارد شود، آیا زید ضامن خسارت وارده مى باشد؟
2ـ آیا زید حقّ دارد براى استیفاى حقّ خود بدون اجازه و رضایت همسایه در دیوار مشترک تصرّف کند؟
جواب: پایه هاى مشترک، که سقف هر دو خانه روى آن قرار دارد، متعلّق به هر دو مى باشد، و به صورت مشاع است، و باید با رضایت یکدیگر در آن تصرّف کنند. و اگر مى خواهند حق خود را جدا نمایند، با توافق طرفین صورت گیرد، و چنانچه در نحوه بهره گیرى براى بازسازى، اختلافى پیش آید، باید با نظر دو کارشناس مورد اطمینان عمل شود.
سؤال 1554ـ اگر صاحب ملکى، از ملک خودش، براى رفتن به پشت بام، یا بهار خواب ملک خود درى باز کند، چه حکمى دارد؟ آیا تحصیل رضایت همسایه لازم است؟
جواب: اشکالى ندارد; مگر این که مزاحمتى براى همسایگان تولید کند.
سؤال 1555ـ آیا لازم است که ارتفاع ملک بالاتر از ملک همسایه نباشد؟
جواب: لزومى ندارد.
سؤال 1556ـ آیا ایجاد حصار، یا دیوار در اطراف ملک جهت اشراف نداشتن (صاحب ملک به ملک همسایه و بالعکس) نیاز به تحصیل رضایت همسایه دارد؟
جواب: در فرض مسأله تحصیل رضایت همسایه لازم نیست.
سؤال 1557ـ باز کردن پنجره به سمت حیاط همسایه در صورتى که به منازل اطراف اشراف کامل داشته باشد چه حکمى دارد؟ اگر مالک مقدارى در زمین خود عقب نشینى کرده، و به همین خاطر چنین پنجره هایى را در چند طبقه گذاشته باشد، مجوّز اقدام وى خواهد بود؟
جواب: در فرض مسأله که عقب نشینى کرده، اگر مزاحمتى ایجاد نکند، مانعى ندارد.
سؤال 1558ـ شهردارى شهر ما، بدون توجّه به لزوم نگهداشت حریم حجاب اسلامى، مبادرت به صدور پروانه ساختمانهاى چندین طبقه مشرف به منازل دیگر نموده، و این کار موجب زحمت خانمهاى ساکن ساختمان هاى فوق شده است. حکم شرع چیست؟
جواب: ساختمانها نباید طورى ساخته شود که همسایگان براى حفظ حجاب خود در منزل به زحمت بیفتند.
سؤال 1559ـ دیوار اختصاصى همسایه رو به خرابى است. و با خراب شدن آن، مالک مجاور متحمّل ضرر مى گردد. چنانچه وضع ویژه ملک به گونه اى باشد که دفع ضرر جز با تخریب و بازسازى دیوار ناممکن، یا مستلزم ضررى تحمّل ناپذیر و هنگفت براى مالک مجاور باشد، آیا مى توان همسایه را اجبار به تخریب دیوار و بازسازى آن نمود؟
جواب: اگر بر اثر ریزش دیوار همسایه، خسارتى بر همسایه دیگر وارد مى شود، صاحب دیوار موظّف است کارى کند که جلوى خسارت گرفته شود، و اگر راه منحصر به تخریب و بازسازى باشد، مى توان او را ملزم به این کار کرد.
سؤال 1560ـ اگر کسى بدون اذن و رضایت پدر، یا مادر، یا برادر، یا فرزند ذکور، یا پدر زن، یا مادر زن، یا شوهر دختر، یا شوهر خواهر خود، وارد خانه آنها شود، آیا کیفر او همان مجازات ورود به عنف است، که براى دیگران مقرّر گردیده یا تفاوت دارد؟
جواب: فرقى نمى کند.
هـ) حقوق والدین
سؤال 1561ـ آیا اطاعت از پدر در ترک مستحبّ، یا انجام مکروه، واجب است؟
جواب: اگر مخالفت با آن، موجب ایذاى وى گردد، واجب الإطاعه است.
سؤال 1562ـ عاقّ والدین به چه معناست؟ در چه شرایطى تحقّق مى یابد؟ آثار آن چیست؟
جواب: هر کارى که موجب ایذا و اذیّت والدین گردد، به معناى عاقّ والدین است، مگر در مواردى که تکلیف واجب یا حرامى باشد، و به انسان دستور مخالفت با آن را بدهند.
سؤال 1563ـ مقام مادر بالاتر است، یا پدر؟ در مقام تعارض بین اطاعت امر پدر و مادر، کدام را ترجیح مى دهیم؟
جواب: مقام هر دو والاست، و تا مى توانید در میان آن دو جمع کنید، و در صورتى که امکان نداشته باشد، بر حسب اهمیّت موارد باید عمل گردد، و آنچه مهم تر است، مقدّم شود.
سؤال 1564ـ اگر مادرى نوه اش را به قتل برساند، فرزندش (پدر مقتول) حق دارد قاتل را قصاص نماید. این در حالى است که طبق آیات قرآن و روایات اسلامى، فرزند حق کوچکترین اذیّت نسبت به پدر یا مادر را ندارد، و اگر فرزند از مادرش براى قصاص شکایت کند، موجبات نارضایتى وى را فراهم مى آورد. حال سؤال این است: آیا احکام فقهى با محرّمات الهى در تعارض است؟ اگر در تعارض نیست، مثال بالا چگونه توجیه مى گردد؟
جواب: احقاق حقوق کردن در برابر ظلم پدر و مادر شرعاً اشکالى ندارد، و از آن قاعده مستثنى است; ولى هر قدر گذشت نماید بهتر است.
و) حقّ فرزند
سؤال 1565ـ پسرم پایبند به احکام شرع نیست، به گونه اى که تمام اعضاى خانواده از کارهاى او به ستوه آمده اند! عربده کشى هاى او باعث ناراحتى خانواده، و حتّى همسایه هاست! در خانه نوارها و فیلم هاى مبتذل نگاه مى کند، و سایر فرزندانم نیز گاهى به آن فیلمها نگاه مى کنند! از هر طریقى با او برخورد کردم، به شکست انجامید. وظیفه من نسبت به ایشان چیست؟ آیا مى توانم او را از خانه بیرون نموده، و از زمره فرزندانم خارج نمایم؟
جواب: باز هم از تأثیر سخن مأیوس نشوید. سعى کنید از طریق تشویق و محبّت و وعده و مانند آن در او نفوذ نمایید. یا بعضى افراد را سفارش کنید با او دوست شوند، و ببینند درد اصلى او کجاست؟ اى بسا مشکلى دارد که صریحاً نمى گوید، و از این طریق حل مى شود. اگر همه این امور را انجام دادید، و به نتیجه نرسیدید، و پیوسته منشأ فساد بود، اخراج او از خانه مانعى ندارد.
سؤال 1566ـ فرزند نامشروع از بعضى حقوق اجتماعى محروم است، در صورتى که کودک گناهى ندارد، بلکه گناه بر دوش مرد و زنى است که مرتکب این عمل شنیع و زشت شده اند، و آنان باید از حقوق اجتماعى محروم شوند، فلسفه این حکم چیست؟
جواب: حقوق اجتماعى، که ولد الزّنا از آن ها محروم است، بسیار محدود مى باشد، و تأثیر چندانى در سرنوشت کودک ندارد.
ز) حقّ الناس
سؤال 1567ـ آیا خیانت در امانت حقّ الناس و قابل گذشت است؟ یا حقّ اللله است، و غیر قابل گذشت؟
جواب: در صورتى که خیانت در امانت سبب اتلاف عین، یا منفعت شده حق الناس است، و باید خسارت را به صاحب آن بدهد.
سؤال 1568ـ آیا معاونت در جرم، حق النّاس است، یا حقّ الله تعالى؟
جواب: موارد مختلف است; گاه حق الله است و گاه حق النّاس.
جواب: البتّه تا جرم محقّق نشود، معاونت در جرم صدق نمى کند.
سؤال 1570ـ راه رهایى از حقّ النّاس چیست؟
جواب: اگر صاحب آن را مى شناسید، حقّ او را بپردازید، یا حلیّت بطلبید، و اگر نمى شناسید، معادل آن را از طرف صاحب اصلى به شخص نیازمندى بدهید.
سؤال 1571ـ ردّ مظالم یعنى چه؟
جواب: منظور اموال حرامى است که در دست انسان است، و صاحبان آن را به هیچ وجه نمى شناسد، که باید با اجازه مجتهد صرف فقرا شود.
سؤال 1572ـ کسى که مظالمى بر عهده دارد و چون صاحب آن را نمى شناسد باید صدقه دهد، اگر خود جنس (نه پول آن) را صدقه دهد، چه حکمى دارد؟
جواب: اگر مظالم جنسى مانند روغن و حبوبات و امثال آن بوده، مى توان مثل آن را به فقیر داد، ولى اگر پول بوده، باید پول صدقه داد.
ح) حقّ المارّه
سؤال 1573ـ اگر انسان به باغى برود، و نداند که صاحب باغ نسبت به کندن میوه رضایت دارد یا نه، آیا مى تواند از میوه هاى درختان باغ در حدّ نیاز استفاده نماید؟
جواب: در صورتى که باغ محصور نباشد، یا شاخه هایش بیرون آمده باشد، و به قصد عبور از آن راه برود نه به قصد باغ و چیدن میوه، در این صورت استفاده به مقدار نیاز خوردن (نه بردن) اشکالى ندارد.
سؤال 1574ـ استفاده از میوه هاى درختانى که در خیابانها و پیاده روها وجود دارد، تا چه حدّى مجاز است؟
جواب: استفاده از میوه هایى که در عرف و عادت محل براى همه مباح شده، مانند توت در بسیارى از مناطق، اشکالى ندارد، ولى غیر آن متعلّق به صاحبان آن است، و اگر ملک بیت المال باشد متعلّق به دولت است.
ط) حقّ ارتفاق
سؤال 1575ـ زید با رضایت و بطور مجّانى و «بصورت مطلق» در ملک خود به عمرو حقّ ارتفاقى داده، و بعد از مدّتى پشیمان مى شود. آیا حقّ ارتفاقى عمرو ساقط مى گردد؟
جواب: حقّ ارتفاقى نوعى اباحه منفعت و قابل بازگشت است; مگر این که ضرر و زیانى براى صاحب حق گردد، که باید جبران شود.
